دوره های زمین شناسی

دوره های زمین شناسی Geological period

دوره های زمین شناسی Geological period: کره خاکی که ما در روی آن زندگی می کنیم، و آفرینشگر تمدن و فرهنگ بشری شده ایم، در نظام آفرینش مراحل بسیار طولانی را همراه با دگرگونی های عظیم طبیعی پشت سر نهاده، تا قابلیت زیستی بشر را یافته است.
این مراحل بسیار طولانی را که کره زمین طی کرده، تا شکل امروزی خود را یافته، در اصطلاح علمی «دوران های زمین شناسی» خوانده می شود.
مرحله دوران ماقبل زمین شناسی را «آزوئیک» می نامند، ماهیت دقیق دگرگونی هایی که در این دوران رخ داده، مستندات علمی در دست نیست، لیکن مراحل بعدی از لحاظ علمی طبقه بندی شده، و خصوصیات هر یک از دورانها چه از نظر تحولات خود کره زمین و چه از لحاظ دگرگونیها در پیدایی و رشد زندگی حیوانی و گیاهی مشخص گردیده است.
ما برای آگاهی خواننده از دوران های زمین شناسی، جدول زمانی آنها را با ذکر اجمالی «سیمای زمین» و «تحول زندگی حیوانی و گیاهی» در زیر می آوریم.
کسانی که به این رشته علمی علاقمندی خاصی دارند، یا خواستار اطلاعات وسیعتری به هر یک از دورانها باشند، باید به منابع اختصاصی علمی مراجعه نمایند. ابتدا به تولد زمین می پردازیم:

---

در این مطلب می خوانید: (برای مراجعه به بخش مورد نظر کلیک کنید)

تولد زمین
دوره آزوتیک
دوره پرکامبرین
دوره پالتوزوئیک
دوره مزوزوئیک
دوره سنوزوئیک
دوره ترشیری
دوره کواترنری
دوران معاصر

---

حدود ۱۰ میلیارد سال پیش، ستاره که از هیدروژن اولیه زاده شده بود منفجر گردید و بقایای اتم‌های هیدروژن و هلیم و سایر عناصر سنگین آن ستاره در فضا آزاد شد. پنج میلیارد سال بعد خورشید و بیش از یکصد تریلیون اجرام کوچک و بزرگ آسمانی متشکل از مواد مختلف گازی، جامد و یخ در مدارهای مختلف به دور خورشید به گردش درآمده‌اند و تدریجاً نه سیاره به‌طور مستقل (در اثر افزایش گرانش و وزن و حجم) در منظومه خورشیدی شامل عطارد، زهره، زمین، مریخ، مشتری، زحل، سیاره اورانوس، نپتون و پلوتون و قمرهای آنها به وجود آمدند.

حرارت کره زمین پس از تولد، به تدریج رو به کاهش نهاد و جو زمین به حد و نقطه بحرانی رسید که دیگر نتوانست بر تراکم خود بیافزاید و ابرها بجای ضخیمتر شدن، رطوبت خود را به صورت باران بر زمین سرازیر نمودند. بارندگی‌ها تا میلیونها سال ادامه یافت تا سرانجام نواحی ژرف و عمیق زمین را پر کرد که به آسانی در آب حل می‌شود، در آب دریاها حل گردید و موجب تشکیل رسوبات آهکی گردید و بدین ترتیب بطور مداوم دی‌اکسید کربن از جو زمین به اقیانوس منتقل گردید.

جداول زمانی دوران های زمین شناسی که در زیر از نظر خواننده می گذرد، با محتوای جدول ازمنه زمین شناسی دایره المعارف فارسی تألیف دکتر غلامحسین مصاحب مقابله گردیده است.

دوران ماقبل زمین شناسی

نخستین مرحله دوران زمین شناسی، برابر کشفیات علمی زمین شناسان مشتمل
بر دو قسمت بوده است: الف) آرکتوزوئیک ب) پروتروزوئیک

بدنبال هر یک از این قسمتها فاصله زمانی فرسایشی طولانی پیش آمده است و بر مبنای محاسبات انجام شده از طریق رادیواکتیویته زمان پرکامبرین حدود ۴.۵ میلیارد سال پیش آغاز گردیده است.

• اوایل پرکامبرین

وقایع عمده در این دوران فعالیت شدید آتشفشانی، تشکیل یافتن کانیها، برآمدن کوهها و فرسایش آنها. برآمدن کوهها در سراسر زمین در اواخر این دوران صورت گرفته است.
احتمال دارد گیاهان و جانوران ابتدایی دریایی در این دوران فراوان بوده اند اما هنوز فسیلهایی که انتساب آنها به این دوره مسلم و قطعی باشد،
کشف نشده است.

• اواخر پرکامبرین

وقایع عمده در این دوران نهشتهای فراوان آهن، مس، نیکل، طلا و تشکیل یافتن کوهها و فعالیت آتشفشانی در اواخر این دوره.
ظاهرا در این دوره گیاهان و جانوران ساده دریایی متنوع وجود داشته، آثاری مؤید وجود جلبک هایی است که آهک ترشح می کرده اند، و احتمالا کرمها و اسفنج ها نیز بوده اند.

بنا به نظر دانشمندان این دوره ۵۰۰ میلیون سال قبل آغاز گشته و ۳۰۰ میلیون سال بطول انجامیده است، که بخش عظیمی از این مدت هوا ملایم و یکنواخت بوده است.
جانوران این دوران بیشتر از بی مهرگان بوده و تنها مهره داران این دوران ماهی ها می باشند. البته در اواخر دوران تعداد کمی از دوزیستان و خزندگان نیز بوجود آمده اند. در ابتدای این دوران (کامبرین) خشکی بزرگی در نیمکره شمالی وجود داشته که چند بار به قطعات کوچکتر تقسیم شده و مجددا بهم پیوسته است.
در دوره سیلورین سه خشکی کانادا، سیبری و خشکی کوچک اسکاندیناوی در شمال و خشکی بزرگ گندوانا (Gondwana) در جنوب وجود داشته است.
در دوره دونین دو خشکی بزرگ شمالی به هم متصل شده و خشکی واحدی به نام اطلس شمالی را تشکیل دادند. در بقیه دوران اول تقریبا وضع خشکی ها به همین ترتیب باقی مانده است. کوهزایی های کالدونین (Caledonian) در دوره سیلورین و هرسینین (Hercinian) در دوره کربونیفر بوقوع پیوسته است.

• کامبرین (Cambrian) : از کلمه کامبریا، نام لاتین یکی از شهرهای انگلستان گرفته شده است.

در این دوران دریاها سه بار پهنه های عظیمی از قاره ها را فرا گرفتند، سپس پس نشستند. نهشت سنگ های ته نشستی و مرتفعات دوره پرکامبرین تخفیف یافت، ریشه هرمزی جنوب ایران از این دوره است.
از نظر زندگی حیوانی در این دوره، بی مهرگان دریایی گوناگون بسیاری دارای صدف. فسیل ها عمدتا از «تریلوبیت ها» و «براکیوپودها»، نخستین حلزونها
بسیاری جلبک های دریایی و اسفنج ها.

• اوردویسین (ordovisian) : نام آن از قبیله اردوشیا مشتق شده است.

منتهای گسترش دریاهای قاره ای، لااقل دو بار خشکیها از آب بیرون آمده است. فعالیت آتشفشانی در بعضی نواحی، تشکیل یافتن نفت، مرمر، سنگ آهک، پیدایش اختلالاتی در قشر جامد زمین در اواخر این دوره از نظر زندگی و حیوانی، غلبه بی مهرگان دریایی بر جای ماند؛ بعضی اقسام نرم تنان، کرینوئیدها، پابرسران و مرجانها وجود داشته. نخستین مهره داران (ماهیهای اولیه) پیدایش یافت.

• سیلورین (Silurian) : از قبیله ای به نام سیلور گرفته شده است.

در این دوره دو بار عرصه آمریکای شمالی را آب فرا گرفت، در اواخر آن کوه ها در اروپا، آسیا و آفریقا تشکیل یافت.
از نظر زندگی حیوانی و گیاهی، غلبه بی مهرگان دریایی ادامه داشت؛ کرینوئیدها و مرجان های فراوان، اجداد عقربها پیدایش یافت، که شاید نخستین جانوران دارای تنفسی هوایی بوده اند. احتمالا بعضی گیاهان خشکی پدید آمدند.

• دونین (Devonian) : از کلمه Devon به معنی رسوبات دریایی گرفته شده است.

احتمالا در این دوره اروپا به وسیله خشکی به شمال شرقی آمریکا ارتباط داشته، آب گاه عرصه های پهناوری از آمریکای شمالی را فرا گرفته، سرانجام پس نشسته، کوهها در شرق آمریکای شمالی تشکیل یافته است. و از نظر زندگی حیوانی و گیاهی، پیدایش ماهیهای زره دار و ماهیهای کوسه، پدیدار شدن جانوران خشکی (دوزیستان، حشرات، عنکبوتها)، گسترش اجداد پنجه گرگها، سرخسها، دم اسبیان و مخروطیان.

• کربونیفر (Carbonifer) : به معنی طبقات حاوی کربن است و از آنجا که اغلب ذغال های دنیا در این دوره تشکیل شده، این نام به آن اطلاق گردیده است.

الف – کربونیفر سفلی:

آبها به جانب دره می سی سی پی و اروپای غربی پیشروی کردند، سپس عقب نشستند. حرکات قشر جامد زمین و فعالیت آتشفشانی در آمریکای شمالی، اروپا و آسیا.
از نظر زندگی حیوانی، کربینوئیدها، روزن داران (فورامی نیفرها) و کوسه های تکامل یافته فراوان بودند، دوزیستان نیز پدیدار شدند.

ب – کربونیفر علیا:

آب و هوا (گرم و مرطوب)، با تشکیل یافتن زغال سنگ از رستنی های فراوان، باتلاق های پهناور مساعد بود. بر آمدن و فرونشستن متناوب قشر جامد زمین در آمریکای شمالی، اروپا، آسیا و آفریقای شمالی از نظر زندگی حیوانی و گیاهی، پدید آمدن حلزونهای خشکی – نخستین خزندگان شناخته شده – حشرات بسیار درشت، سرخسهای غول پیکر، پنجه گرگها، و دم اسبیان غلبه و چیرگی داشتند، پیدایش رستنی های دانه دار.

• پرمین (Permian) : از کلمه Permia که نام شاهنشانی منطقه بین ارال و ولگا در شوروی بوده ، گرفته شده است.

برآمدن قاره ها، کم آبی پردامنه در نیمکره شمالی، یخ گیری در نیم کره جنوبی، نهشت نمک و پتاس در قسمی از ایالات متحد آمریکا، آلمان، و سرزمین شوروی سابق و برآمدن کوه های (آلا پاش و اورال).
از نظر زندگی حیوانی و گیاهی، پیدایی تغییرات شدید آب و هوا، که سبب از بین رفتن بسیاری از گیاهان و جانوران گردید، و انطباق بعضی از آنها با شرایط تازه شد، خزندگان پدیدار شدند، دوزیستان منقرض گردیدند، و مخروطیان در حال بر آمدن بودند.

عصر خزندگان ۲۰۰ میلیون سال پیش آغاز شد، و ۱۳۰ سال بطول انجامید.
جانوران و گیاهان این دوره تکامل بیشتری دارند و از انواع دوران اول عالی تر بوده اند. در دوران دوم نرم تنانی مانند آمونیت ها (Ammonite) ظهور کرده اند. همچنین خزندگان در این دوران زیاد و متنوع شدند که این دوران به نام خزندگان معروف شده استنخستین پرندگان در این دوران ظاهر شده است و نیز آثاری از پستانداران ابتدایی پیدا شده است. وضع خشکی ها و دریاها در اوایل دوران دوم تقریبا شبیه دوران اول بوده ولی از اواسط این دوران، در اغلب نقاط علائم پیشروی دریا مشاهده می شود. بطوری که در ژوراسیک، خشکی گندوانا به دو قسمت تقسیم گردیده است. اکثر ذغال های ایران و افغانستان در طی دوره ژوراسیک تشکیل گردیده است.
نام این دوران از دو کلمه یونانی مزوس به معنی وسط و زیون به معنی جانور مشتق شده است. دوران دوم دارای سه دوره به شرح زیر می باشد:

• تریاسیک (Triassic): از کلمه یونانی تریاس به معنی «سه تایی» گرفته شده است. زیرا رسوبات این دوره در آلمان از سه قسمت متمایز ، تشکیل شده است.

اقلیمها معتدل، و نواحی کم آب و نیم کم آب فراوان بوده است از نظر زندگی حیوانی و گیاهی، بی مهرگان در این دوره شامل انواع نرم تنان شکم پائیان، و احمد مرجانهای واقعی بوده است. بسیاری خزندگان عظیم آبی و خشکی، به ویژه
دینوسورها، و بعضی جانوران شبیه پستاندارها پدیدار شدند، هم چنین مخروطیان، سرخس ها، دم اسبیان و سیکاس ها از مختصات این دوره بود.

• ژوراسیک (Jurossic): از نام کوههای ژورا واقع در فرانسه گرفته شده است.

در این دوره دریاها قاره ها را فرا گرفتند. کوههای آپالاش فرسایش یافتند، در ایران آرامش وجود داشته است. جانوران چیره گر خزندگان زمینی، دریایی و پرنده، ماهیهای استخواندار و پستانداران و پرندگان باستانی بودند. برآمدن حشرات کنونی نظیر (زنبور، مورچه، مگس) مربوط به این دوره است، و هم چنین اوج سیکاسها.

• کرتاسه (Creataceous): از کلمه Craie به معنی گل سفید گرفته شده است.

در این دوره بیشتر قاره ها غرق در آب بود، سفیدگل در اروپا نهشته شد. نزدیک اواخر دوره کوه سازی در ناحیه کوردیلرا در آمریکا شدت داشت، هوا سردتر شد، در ایران رسوب سنگهای آهکی ادامه داشت. از نظر حیوانی و گیاهی، پستانداران کیسه دار و جفت دار پدید آمدند.
گیاهان دارای دانه های نهانزا پدیدار شدند، درختان برگریز، علفها و غلات انتشار یافتند، در اواخر این دوره پرندگان دندان دار، و داینوسورها و خزندگان و پرنده منقرض شدند.

مدت این دوره از نظر دانشمندان به تفاوت از ۶۰ میلیون تا ۷۵ میلیون سال تخمین زده شده است. بسیاری از دانشمندان زمین شناس دوران «سنوزوئیک» را به دو دوران «دوران سوم و دوران چهارم» تقسیم می کنند.
نام این دوران از کلمه kainos به معنای جدید گرفته شده است. در طول دوران سنوزوئیک، پالئوژئوگرافی (جغرافیای دیرین) زمین به حالت فعلی خود نزدیک می شود. دوران سنوزوئیک به دو دوره ترشیری (Tertiary) و کواترنری (Guaatemary) تقسیم می شود. هرکدام از این دوره ها خود به تقسیمات ریزتری به نام دور تقسیم شده اند.
تقسیمات ترشیری :از دو دوره تشکیل شده است که عبارتند از :
۱) دوره پالئوژن (Paleogen) : که از کلمه Palaios به معنی قدیمی گرفته شده است.: در این دوره فرا راندگی. جبال پیرنه، فرسایش مرتفعات، پیشروی دریاها در اراضی پیراگرد مدیترانه روی داد، و هوا اغلب گرم بود.

۲) دوره نئوژن (Neogen) : که به معنی جدید می باشد.

از نظر زندگی حیوانی و گیاهی، پیدایی نخستین آدم نمایان شناخته شده، اسلاف بال، اسب، جوندگان، سگ و گربه در ائوسن، پرندگان بی دندان جدید.

در این دوره چین خوردگی مهم آلپ بوقوع پیوسته است که در اثر آن، زمین به وضع کنونی خود نزدیک شد. در اثر این چین خوردگی، کوههای آند در آمریکا، پیرنه، آلپ، کارپات و ارتفاعات یونان در اروپا و کوههای قفقاز، البرز، زاگرس، هندوکش، هیمالایا و … در آسیا بوجود آمد. با تشکیل تدریجی، کوههای البرز و زاگرس ایران که تا آن زمان زیر آب بود بتدریج از آب خارج شد.

در این دوره اوضاع بیولوژیکی و جغرافیایی زمین کاملا شبیه به وضع امروزی خود گردیده است. طی این دوران ، پستانداران و پرندگان مخصوصی ظاهر و از بین رفته اند که از جمله آنها می توان فیل ماموت، کرگدن پشم دار و نظایر آنها را نام برد. از جمله مشخصات این دوره در ایران خشک شدن دریاچه های مرکزی و تشکیل نمک زارها و کویرهای ایران می باشد. همچنین آخرین فعالیت های آتشفشان های سهند ، دماوند و سبلان نیز در این دوره بوقوع پیوسته است. از جمله دیگر وقایع مهم این دوره ظهور انسان و تکامل آن است. دوره کواترنری شامل تقسیمات زیر می باشد :

• پلئیستوسن (Pleistocene) :

این دوره ۱ میلیون سال پیش آغاز شد. وضع عمومی زمین در این دوره عبارت بود:

چهار یخ گیری عمده بر قسمتهایی از اروپا، آسیا و آمریکا روی داد. سطح دریاها در بالا و پایین رفتن بود، تأثیر یخچالها سبب پیدایش آبشارها، تندابها و دریاچه ها گردید. مسیر و بستر رودخانه ها تغییر کرد، بیشتر کوهها دگربار پدیدار شدند و تقریبا به ارتفاعات کنونی رسیدند. قسمت اعظم تاریخ این دوره را تشکیل داده و خود به چهار عصر نخستین یخبندان ، عصر بین یخبندان ، عصر دومین یخبندان و عصر بعد از یخبندان تقسیم می شوند.

• اولیگوسن

در این دوره قسمتهایی از اروپا و سواحل غربی و جنوبی آمریکای شمالی زیر آب بود. در آمریکای شمالی و اروپا تشکیل آتشفشانها و فرسایش فراوان بود در اواسط این دوره سلسله های آلپ و هیمالیا در اروپا و آسیا چین خوردند. و از مختصات زندگی حیوانی و گیاهی این دوره، پیدایی گوشتخواران واقعی، جوندگان (موش، سنجاب، بیدستر)، ماستودونت، شتر، خوکهای عظیم و میمون های راست قامت بودند.

• میوسن

دریاهای اروپای جنوبی و سواحل آمریکای شمالی را فرا گرفتند، در نواحی کوردیلرا و پیراگرد قسمت شمالی اقیانوس اطلس فعالیت آتشفشانی در کار بود، در سلسله های آلپ و هیمالیا چین خوردگی های بسیار روی داد، هوا سردتر بود. در ایران دریاها عموما پسروی کردند.
مختصات زندگی حیوانی و گیاهی در این دوره، عبارت بود از رشد قابل ملاحظه تیره های سگ و گربه، ماستودونت به آمریکای شمالی رسید در قاره قدیم میمونهای شبیه آدم پدید آمدند، جنگلها رو به انقراض و انحطاط گذاشت، توسعه علف زارها با تکامل جانوران چرنده مساعد بود.

• پلیوسن

در این دوره بیشتر قاره ها بیرون از آب بود، کرانه های اقیانوس کبیر و مدیترانه دستخوش فعالیت آتشفشانی بود. کوههای کوردیلرا، آپالاش، آلپ و هیمالیا دگر بار سر برآوردند، زمستانها فوق العاده سرد بود.
از مختصات زندگی حیوانی و گیاهی این دوره، اوج تفوق پستانداران، پیدایش نخستین اسب یک انگشتی، و احتمالا آدم نمایان اولیه برزخی در این دوره ابزار سنگی ابتدایی بکار می بردند. بدنبال برآمدن پل خشکی میان آمریکای شمالی و جنوبی، مهاجرت روی داد.

شرایط زندگی حیوانی و گیاهی: در نتیجه تغییرات شدید اقلیمی بسیار از جانداران مهاجرت کردند، یا منقرض شدند، پستانداران از هم متمایز شدند، و انحطاط یافتند. آمریکای شمالی عرصه تاخت و تاز فیل ها، گربه های شمشیردندان، شتر، و اسب بود، پستانداران تیره هومیندای که انسان نیز به آن تعلق دارد، ظاهر شدند، انسان کرومانیون در اواخر این دوره پدید آمد.

این دوره از ۲۵ هزار سال پیش آغاز شده است.

وضع عمومی زمین: عقب نشینی یخچالها، فرو رفتن خشکیها به سبب : تأثیر یخچالها، پیدایی پهنه های کم آب و نیم کم آب، فعالیت آتشفشانی در پیراگرد اقیانوس کبیر.

شرایط زیستی: در اوایل این دوره فرهنگ «نئولیتیک» پیدایش یافت اهلی کردن حیوانات و کشت گیاهان آغاز شد. انسان در نیم کره غربی پا به میدان زندگی نهاد.